Turek

Turek – miasto w województwie wielkopolskim, siedziba powiatu tureckiego i gminy Turek, w Kaliskiem, na ziemi sieradzkiej, na Wysoczyźnie Tureckiej, nad Kiełbaską.

Turek na mapie google

Wykopaliska archeologiczne świadczą, że już w VI wieku p.n.e. na terenie obecnego miasta Turku istniały ślady osadnictwa. Jednak pierwsze, udokumentowane wzmianki o mieście pochodzą z bulli papieskiej papieża  Innocentego II z 1136 r., gdzie po raz pierwszy pojawia się nazwa „Turkowiste” odnosząca się do późniejszego Turku. Dokument ten potwierdzał przynależność miasta do ziem biskupów gnieźnieńskich. W 1331 roku, podczas najazdu krzyżackiego Turek został częściowo spalony. Spłonął wtedy między innymi drewniany kościół. Na jego miejscu zbudowano nowy, murowany pw. Jana Chrzciciela, który dotrwał do początków XX w. Dnia 25 kwietnia 1341 r. Turek otrzymał prawa miejskie nadane przez arcybiskupa Janisława, a w 1357 r. Kazimierz Wielki potwierdził zwierzchnictwo biskupów nad Turkiem (określając je jako miasto posiadające rynek– „Turek civitas cum foro et duabus vllis sibi iunctis”). Mimo zmian administracyjnych, aż do Insurekcji Kościuszkowskiej miasto pozostało własnością biskupią, przez co Turek był miastem zamkniętym dla innowierców, cudzoziemców i wszystkich, którzy nie odpowiadali schematom ówczesnego katolicyzmu. Ponurą pamiątką z tamtych czasów są przekazy o procesach o czary. Kompetencje sądu tureckiego sięgały po okoliczne dobra szlacheckie, Tuliszków oraz osady wiejskie z kaliskiego i sieradzkiego. Aż do epoki oświecenia miasto nie przeżywało znaczącego rozwoju. Na mocy spisu miast prowincji wielkopolskiej z 1458 r., obejmującego ośrodki mające wystawić żołnierzy na wojnę z Zakonem Krzyżackim, Turek został zaliczony do miast III kategorii – tzn. miast małych. W tym czasie Turek liczył nie więcej niż 800 mieszkańców. Mieszkańcy utrzymywali się raczej z rolnictwa, pomimo utrudnionego rozwoju gospodarki folwarcznej, co było wynikiem wpływów Uniejowa, które wówczas było znacznie większym i bardziej rozwiniętym ośrodkiem miejskim. Świadczyć może o tym fakt organizacji pierwszego corocznego jarmarku dopiero w 1515 r.

Wojny w XVII i XVIII w. spowodowały, że Turek pozostawał jednym z wielu średnich miasteczek z ludnością, która zajmowała się rolnictwem. W 1793 r. na mocy traktatu między Rosją, a Prusami miasto dostało się pod panowanie pruskie, wraz z całą Wielkopolską. W czasie II Rozbioru Polski zakończyło się także zwierzchnictwo arcybiskupów gnieźnieńskich nad Turkiem. Dnia 28  lipca 1796 r władze pruskie ogłosiły deklarację o przejęciu dóbr kościelnych na własność skarbu państwa. Kilka lat później w 1807 r. w wyniku działań wojennych Napoleona Turek na krótko znalazł się w Księstwie Warszawskim, natomiast po traktacie wiedeńskim z 1815 r. wschodnia część Wielkopolski z Turkiem trafiła do utworzonego przez Cesarstwo Rosyjskie Królestwa Polskiego. W wyniku tego podziału do miasta zaczęli napływać tkacze z terenów Niemiec głównie z Saksonii, Czech i zachodniej Wielkopolski. Nasilenie tego zjawiska nastąpiło w 1826 r. co dało początek rozwojowi tkactwa i włókiennictwa w naszym mieście. Turek od tego czasu zaczął się szybko rozwijać: liczba domów murowanych systematycznie wzrastała, wytyczano nowe tereny pod zabudowę, powstawały nowe ulice. Konsekwencją tych zmian było zbudowanie nowego kościoła dla imigrantów z terenów protestanckich. Zbudowany w 1849 r. według projektu Henryka Marconiego zbór ewangelicki, utrzymany w stylu późnoklasycystycznym, przetrwał po dzień dzisiejszy. Odnowiony jest jedną z atrakcji turystycznych miasta. 

 Rok 1866 był jednym z najbardziej znaczących dla rozwijającego się Turku. W wyniku zawirowań politycznych, ruchów narodowowyzwoleńczych w Polsce, a także w wyniku dynamicznego rozwoju naszego regionu został utworzony 31 XII 1866 r. powiat turecki, wchodzący w skład guberni kaliskiej. W 1872 r. oddano do użytku Ratusz z wieżą zegarową, w którym mieścił się Magistrat. Trzy lata później oddano do użytku szpital Świętego Pawła, który posiadał 27 łóżek. Liczne pożary, które w tamtym czasie nawiedzały miasto doprowadziły do powołania w 1874 r. Ochotniczej Straży Ogniowej, która wówczas liczyła 135 członków czynnych i 47 honorowych. W 1888 r. Turek posiadał trzech weterynarzy, aptekę, trzy akuszerki, a przy ubojni utworzono stację mikroskopową badań mięsa wieprzowego. W 1904 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa według projektu Konstantego i Jarosława Wojciechowskich. Zlokalizowano ten obiekt na miejscu dawnego kościoła gotyckiego pw. Jana Chrzciciela, który został rozebrany ze względu na fatalny stan techniczny. Budowę świątyni w stylu neogotyckim ukończono w 1914 r., a dalsze wykończenia czyli wystrój wnętrz na który składały się m.in. polichromie i witraże wykonano w latach 1933-39 według projektu znanego artysty krakowskiego Józefa Mehoffera. Niestety wybuch II wojny światowej przerwał prace Mehofferowi, które nie zostały już dokończone. W latach 50-tych w okna transeptu wykonano kolejne witraże  tym razem przez warsztat poznańskiego artysty Stanisława Powalisza. Kościół do dziś zachwyca wielkością i kunsztem wykonania.

 Do rozpoczęcia I wojny Światowej Turek stał się miastem silnie rozwiniętym. W 1908 r. powstał zakład braci Műllerów. Była to fabryka tkacka i zakład produkujący muśliny. W 1912 r. było już 8 takich zakładów, a liczba mieszkańców w tym okresie wzrosła do około 9.500. Rozwinęło się też szkolnictwo: 1914 roku działało już 7 szkół elementarnych. Z chwilą wybuchu wojny sytuacja Turku uległa zmianie. Zamknięto pocztę, władze carskie opuściły miasto i został powołany Komitet Obywatelski z Aleksandrem Chmielewskim na czele. Niedługo potem miasto przejęły wojska niemieckie. W wyniku działań okupanta przemysł w mieście przestał praktycznie funkcjonować ponieważ władze odebrały większość maszyn parowych i urządzeń elektrycznych. Odbierano mieszkańcom jedzenie, konie, skóry, benzynę wszystko co umożliwiało normalne życie. Zamknięto polski Magistrat, zajęto ratusz. Mimo wszystko Turek rozwijał się, czego dowodem jest otwarcie w 1916 r. elektrowni i łaźni miejskiej. W tym roku otwarto też linię kolejki wąskotorowej Turek-Zbiersk-Kalisz.W otwartym w 1912 r. Progimnazjum Męskim młody nauczyciel Stanisław Kączkowski utworzył Koło Przyjaciół Harcerstwa. Działalność w grupie konspiracyjnej przypłacił życiem. Zginął 11 listopada 1918 r. podczas rozbrajania garnizonu niemieckiego, stacjonującego na terenie dzisiejszej poczty (ul. Kaliska).Po odzyskaniu niepodległości Turek stał się miastem powiatowym w województwie łódzkim. W tym czasie w Turku było około 10 tyś. mieszkańców, w tym 2,5 tyś. Żydów i 0,5 tyś. Niemców. Zaraz po ogłoszeniu niepodległości  utworzono Tymczasowy Zarząd Powiatowy, a porządku pilnowała Straż Obywatelska. 15 XI 1918 r. TZP przekazało władzę Komisarzowi Rządu Polskiego Karolowi Basińskiemu. Utworzono też Sejmik Powiatowy Kalisko-Turkowski, który reprezentowały trzy grupy: Związek Ludowo-Narodowy, PSL, bezpartyjni. Natomiast Rada Miejska zaczęła funkcjonować od grudnia 1918 r. i powierzyła wykonawstwo Magistratowi.Turkowianie czynnie brali udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Miejscowi Harcerze i uczniowie gimnazjum wstąpili do 201 i 205 pułku Piechoty Legionowej zasilając Armię Ochotniczą.Lata 1918 – 1939 to dla Turku okres znaczącej rozbudowy.

Okres II Wojny Światowej był jednym z najtragiczniejszych w dziejach Polski i Turku. Wielkopolska nie była rejonem silnego oporu Wojska Polskiego. Na tym terenie działała Armia „Poznań” pod dowództwem generała dywizji Tadeusza Kutrzeby oraz Armia „Łódź”.Już dnia 3 września 1939 r. dotarła do Turku fala uciekinierów z Kalisza, Ostrowa Wielkopolskiego i Kępna, których kierowano na szosę w kierunku Koła gdyż przewidywano starcia w okolicy Uniejowa. Wielu tych, którzy nie posłuchali i udali się w kierunku Uniejowa zginęło w wyniku bombardowań mostu na Warcie. Po decyzji dowództwa o wycofaniu wojsk i koncentracji sił polskich nad Bzurą, do miasta wkroczyli Niemcy. Dnia 7 września do miasta wkroczyły pierwsze jednostki niemieckie. Była to grupa zmotoryzowana, która dość szybko została wyparta przez oddział polski z 60 pułku piechoty. 

W dniach następnych miasto przeszło już na stałe w ręce okupanta. Rozpoczął się okres prześladowań i aresztowań. Już 17 września żołnierze Wehrmachtu dokonali pierwszej masowej egzekucji. Miejscem gdzie dokonywano mordów w kolejnych tygodniach stał się plac targowy. Rozstrzelano tam łącznie około 300 osób mieszkańców miasta i okolic.Po zakończeniu kampanii wrześniowej, Turek został wcielony do Okręgu Rzeszy „Kraj Warty”, a miasto zostało najpierw dołączone do rejencji kaliskiej, a później do łódzkiej. Jeszcze w 1939 r. wszelkie nazwy urzędów, zakładów i instytucji zmieniano na niemieckie, językiem urzędników był język niemiecki co utrudniało obywatelom załatwienie czegokolwiek w urzędach. Władzę sprawował tzw. Landrat, którym do 25 października był Kalkof. Kierował on administracją Turku. Powołano też pierwszego w czasie okupacji burmistrza, którym został Hans Genz z Duseldorfu. Obowiązkowo każdy urzędnik musiał być pochodzenia niemieckiego. Zorganizowano również Żandarmerię i Policję Porządkową oraz tzw Schipo (policja ochronna Rzeszy i gmin. Sądy powszechne w Polsce działały na prawie niemieckim. 

 Od 25 września 1939 r., w Turku swoją siedzibę sąd miał w domu parafialnym. Do tego czasu działały sądy policyjne. Głównym celem ataku Rzeszy na Polskę była całkowita eksterminacja narodu polskiego, działania te nie pominęły również Turku. Zaczęto wywozić mieszkańców do obozów koncentracyjnych, głównie działaczy politycznych, społecznych i z organizacji paramilitarnych działających w naszym mieście (Strzelcy, Przysposobienie Wojskowe, Związek Rezerwistów). Dzieci były wysyłane do obozów pracy w Rzeszy, lub do pomocy w gospodarstwach „Rzeszy”. Punkt zbiorczy ludności przeznaczonej do wywozu znajdował się w Kościele NSPJ. Niszczono wszelkie elementy mogące wspierać ruch oporu, i wszelkie ogniska polskości. Biblioteka w Turku straciła 6 tysięczny zbiór książek. Zamykano szkoły i inne instytucje publiczne, które z czasem przekształcano na urzędy i szkoły niemieckie. Żydzi stanowią w historii Turku dość ważny rozdział. Z dokumentów wiadomo, że zaczęli się osiedlać od 1796 r. Na przełomie XIX i XX wieku stanowili niemal ¼ mieszkańców Turku. Już w 1832 r. powstał cmentarz żydowski, zaś dziesięć lat potem synagoga przy ulicy Kolskiej. Po kilkunastu latach zbudowano nową przy ulicy Szerokiej. Tą ostatnią hitlerowcy próbowali spalić wraz z grupą Żydów zamkniętą w środku 22 IX 1939 r. Obecnie po dawnej synagodze pozostała pamiątkowa tablica, zaś na jej terenie stoi kino ''Tur''. W trakcie okupacji zniszczono również cmentarz żydowski, a macewy z nagrobków posłużyły do budowy dróg i chodników. Ich fragmenty są co jakiś czas odnajdywane w róźnych częściach miasta. Okupant utworzył w mieście getto zlokalizowane się na ulicy Wąskiej i Szerokiej. Getto funkcjonowało do sierpnia 1941 r., po czym ludność żydowską wywieziono do getta w nieodległym Czachulcu. Rok później i to zlikwidowano, a pozostałych przy życiu Żydów wymordowano w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem. 

W czasie wojny i okupacji w Turku istniał ruch oporu. Turkowski obwód AK liczył 1614 żołnierzy. W 1940 r., w Kaliszu powstał inspektorat Związku Walki Zbrojnej, kierujący działalnością organizacji w powiatach kaliskim, konińskim, kolskim i tureckim. Jego pierwszym komendantem był Emil Stark, ps. „Mocny”. We wrześniu aresztowano 7 członków z powiatu tureckiego, i 32 z okręgu kaliskiego. Wszyscy otrzymali wyroki śmierci i zostali rozstrzelani. Koniec wojny dla Turku to 21 stycznia 1945 r., kiedy to Armia Czerwona weszła do miasta od strony dzisiejszej ulicy Dobrskiej i Uniejowskiej. Niemcy wycofali się nie próbując bronić miasta. Turek w tym czasie liczył około 7 tyś. mieszkańców.

Po 22 stycznia władzę w Turku przejęła radziecka komendantura z płk Jakowlewem na czele. W krótkim czasie pojawiła się także Milicja Obywatelska, której zadaniem było pilnowanie porządku w mieście. Jednocześnie utworzony został komitet z Janem Legutko na czele. Wkrótce komitet przekształcił się w Tymczasową Radę Narodową Powiatu Tureckiego, z siedzibą w Domu Strzelca. Już w dniu 24 kwietnia 1945 r., odbyły się wybory pierwszego powojennego burmistrza, którym został pierwszy sekretarz Polskiej Partii Robotniczej Czesław Jaruga. W tamtych niespokojnych czasach w okolicach Turku działało jeszcze podziemie zbrojne. Najsłynniejszym epizodem była działalność grupy Eugeniusza Kukolskiego pseudonim „Groźny”. Grupa działała do marca 1946 roku, kiedy to po akcji pod Czachulcem została rozbita, a ranny dowódca najprawdopodobniej zmarł w więzieniu UB w Turku. W pokazowym procesie, który odbył się w budynku dzisiejszego Domu Kultury sześciu żołnierzy skazano na śmierć, reszta otrzymała wyroki wieloletniego więzienia. Wyrok wykonano w lesie na Zdrojkach Lewych. W okolicach miasa działały jeszcze inne oddziały zbrojne takie jak: grupa „Spaleniaka”, Abażura 101”, „Błyskawicy” i „Wilka”. Dopiero w 1953 roku władza ludowa uporała się z likwidacją zbrojnego podziemia i z członkami AK na terenie miasta i powiatu tureckiego. W 1951 r. na nowo w naszym mieście otworzono zakład jedwabniczy „Miranda”. ZPJ „Miranda” stał się spadkobiercą tradycji tkackich w naszym mieście. 

 Prawdziwy rozwój miasta rozpoczął się z chwilą odkrycia złóż węgla brunatnego w 1959 r. i decyzji o budowie kopalni i elektrowni „Adamów”. Powstałe zakłady przemysłowe zapewniły pracę i poprawiły sytuację bytową wielu mieszkańców nie tylko naszego miasta ale i regionu. Dodatkowym elementem odkrycia złóż węgla brunatnego w okolicach Turku był szybki wzrost ludności miasta, która przybywała do zagłębia węglowego. W 1975 r. nastąpiły reformy administracyjne w wyniku których Turek przestał być miastem powiatowym, a znalazł się w województwie konińskim. Liczba mieszkańców w tym okresie liczyła już 20 tyś. W 1980 r. powstały pierwsze w województwie Komisje NSZZ „Solidarność”. Dnia 13 XII 1981 r., w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej został wprowadzony stan wojenny, dotyczył on również Turku. W tych dniach wielu działaczy NSZZ „Solidarność” działających na terenie dużych zakładów i przedsiębiorstw zostało internowanych i aresztowanych.

 Atrakcje turystyczne

* Neogotycki kościół rzymskokatolicki, pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, z witrażami i polichromią Józefa Mehoffera z początków XX wieku (konsekracja 7 września 1924);
* Kościół ewangelicko-augsburski;
* Ratusz miejski z II połowy XIX wieku – obecnie siedziba jedynego w Polsce Muzeum Rzemiosła Tkackiego.
* W 1962 w Turku powołano do życia sekcję muzealną. Dziesięć lat później otwarto Regionalną Izbę Muzealną, która mieściła się w Powiatowym Domu Kultury. Większość eksponatów została przekazana przez osoby prywatne. W 1975 utworzono Muzeum Okręgowe w Koninie, a muzeum w Turku stało się jego oddziałem i zostało umieszczone w dawnym budynku ratusza. Jego otwarcie nastąpiło 6 października 1978. Obecnie Muzeum Rzemiosła Tkackiego jest niezależną placówką. Obecnie Muzeum prowadzi wystawę stałą obejmującą historię Turku i okolic (ze szczególnym uwzględnieniem historii tkactwa na terenie Turku) oraz wystawy czasowe. Rokrocznie organizowany jest Ogólnopolski Konkurs Nieprofesjonalnej Twórczości Tkackiej. Muzeum należy do najciekawszych tego typu placówek w Polsce.
* Domy tkaczy z XIX wieku.
* Kaliska Kolej Dojazdowa
* Pomnik Józefa Piłsudskiego - zaprojektowany przez Józefa Gosławskiego w 1936 roku na konkurs zorganizowany w Rzymie przez Towarzystwo im. Adama Mickiewicza. Odlew prezentowany w przestrzeni miejskiej od 1990 roku, znajduje się w Parku im. Żerminy Składkowskiej

LEGENDA O MILCZĄCYM DZWONECZKU Z TURKOWSKIEGO KOŚCIOŁA

Bardzo, bardzo dawno temu w kościele był dzwonek, który pomimo, że żadnej na sobie nie ma skazy, ani znaku uszkodzenia, zupełnie przecież jest bezdźwięcznym. Przyczyna tego zjawiska jest podług kościelnego następująca: dzwonek ten miał głos bardzo dźwięczny i donośny, dlatego też używano go do przewodniczenia księdzu idącemu z Panem Jezusem. Przed kilkadziesiąt laty też go do tej posługi użyto, lecz źle się stało, iż tą razą poszedł z księdzem chłopiec zepsutych bardzo obyczajów. Ta to swawola jego, przyczyną była wszelkiego nieszczęścia, bo gdy spostrzegł na ulicy psa leżącego, który pomimo zbliżania się księdza z miejsca nie powstał, trzpiot ten przechodząc uderzył go poświęconym dzwonkiem, który w tejże chwili przestał dzwonić i odtąd głosu nie wydaje. Nie ma już zapewne tajemniczego dzwonka. Według kościelnego, gorszące zachowanie ministranta miało miejsce w osiemnastym wieku. Nie istnieje także związany z przytoczoną legendą kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, ponieważ w dniu 27 maja 1813 r. w czasie pożaru domu naprzeciwko stojącego zapadła się wieża i skutkiem tego zgorzał kościół, tak że same mury zostały. Nawet najstarsi mieszkańcy Turku nie wspominają dziś legendy milczącego dzwonka z nieistniejącego kościoła, przetrwała ona dzięki zapiskom E. Raczyńskiego- badacza i mecenasa kultury narodowej .