Włocławek

Włocławek (łac. Vladislavia, niem. Leslau) – miasto na prawach powiatu w województwie kujawsko-pomorskim, nad Wisłą, przy ujściu Zgłowiączki, siedziba powiatu włocławskiego. Włocławek leży w południowo-wschodniej części województwa kujawsko-pomorskiego, na obu brzegach Wisły oraz Zgłowiączki, w Kotlinie Płockiej.

Włocławek na mapie google

Współrzędne obiektu:

    N 52°39'46,45''

    E 19°04'03,53''

Biskupi zamek włocławski znajdował się na nizinnym lewym brzegu Wisły przy ujściu rzeki Zgłowiączki, na wschód od kościoła katedralnego i miasta. Pierwotny gród drewniano-ziemny, będący już w XII wieku w posiadaniu biskupów kujawskich i wielokrotnie przebudowywany, w roku 1329 spalili Krzyżacy. Zamek murowany z cegły wzniósł zapewne biskup Maciej z Gołańczy, rządzący diecezją kujawską w latach 1324-1364, który zbudował katedrę gotycką we Włocławku oraz zamek w Raciążku. Zamek włocławski był wielokrotnie przebudowywany w XVI i XVII wieku, na co wskazują opisy w inwentarzach z lat 1582 i 1589, jednak te opisy nie pozwalają na rekonstrukcję założenia. Nieco światła rzuca tu rysunek Abrahama Boota z 1632 roku. Na rysunku tym widać zamek wzniesiony na planie regularnym, otoczony murem z krytymi gankami straży, z wielkim piętrowym domem mieszkalnym. Na narożu południowo-wschodnim znajdowała się wieża zwieńczona hełmem. Wjazd prowadził od południa przez wieżę bramną. Przebudowy z XVIII wieku i z końca XIX wieku pozbawiły zamek wszelkich elementów obronnych.Badania archeologiczne z lat sześćdziesiątych XX wieku ustaliły, że zamek gotycki wzniesiono na miejscu drewniano-ziemnego grodu, który otoczony był fosami zasilanymi wodą ze Zgłowiączki. Obecnie relikty średniowiecznego zamku wtopione są w mury pałacu biskupiego.Pałac biskupi mieści się przy ulicy Gdańskiej, nieopodal katedry. Murowany zamek został wybudowany na miejscu wcześniejszego grodu, który od połowy XIII wieku był główną siedzibą biskupią. Tradycja owych właścicieli sięga więc niemal 750 lat. Budowla położona była na lewym brzegu Wisły a jej północna część sięgała rozwidlenia Wisły i Zgłowiączki. Zamek doczekał się licznej literatury, zachowało się wiele przekazów źródłowych oraz był wielokrotnie badany. Pomimo tego jego historia oraz fazy rozwoju przestrzennego pozostają słabo rozpoznane. Fundację murowanego zamku przypisuje się biskupowi włocławskiemu Maciejowi z Gołańczy (1323-1364). W latach panowania jego następców: Zbyluta z Gołańczy (zm. 1383), Jakuba z Sienny (1464-1473), Piotra z Bnina (1483-1494), Krzesława z Kurozwęk (1494-1503), Macieja Drzewickiego (1513-1531), Jana Karnkowskiego (1531-1581), Hieronima Rozdrażewskiego (1582-1600), Felicjana K. Szaniawskiego (1705-1720), Krzysztofa K. Szembeka (1720-1738), Antoniego K. Ostrowskiego (1762-1777) zamek był wielokrotnie rozbudowywany i przekształcany. Prace prowadzone na przestrzeni XVI wieku przyczyniły się do przekształcenia zamku w wygodną i bezpieczną rezydencję. W XVIII wieku pracowano głównie nad pałacowym wystrojem i ukształtowaniem wnętrz. Ostateczny kształt siedziby biskupiej został nadany w trakcie wielu prac prowadzonych w XIX i XX wieku, które równocześnie uchroniły cenny zabytek od zagłady. Odbyło się to kosztem silnego zatarcia części średniowiecznej substancji. Na podstawie dotychczasowych badań oraz licznie zachowanych przekazów źródłowych i ikonografii należy stwierdzić, że zamek włocławski na przełomie XIV i XV wieku był ceglanym założeniem posadowionym na rzucie nieregularnego czworoboku. Główny dom zamkowy znajdował się od północnej strony dziedzińca i miał formę trójkondygnacyjnej kamienicy. Brama główna umieszczona była od południa naprzeciw niej. Od wschodu znajdowała się czworoboczna wieża. W latach późniejszych założenie rozrastało się o nowe domy oraz urozmaicany był jego program rezydencjonalny. Niestety  teren pałacu biskupiego jest otoczony murem i zamknięty na głucho. Nie udało mi się zrobić ani jednego zdjęcia.

Na miejscu współczesnego miasta znajdowała się około roku 1000 p.n.e. osada kultury łużyckiej. Około 500 p.n.e. założono tu osiedle kultury pomorskiej. Gród książęcy powstał na przełomie X i XI wieku u ujścia Zgłowiączki do Wisły. W okresie panowania Bolesława Chrobrego był to ważny gród obok Poznania i Gniezna dla ówczesnego państwa, ponieważ wspierał on króla wojskami w ogromnej liczbie jak na ówczesne czasy (800 pancernych i 2000 tarczowników). Z czasem w miejscu grodu powstał murowany zamek, siedziba biskupów włocławskich. Od 1123 miasto jest stolicą biskupstwa kujawskiego. W 1255 książę kujawski Kazimierz I lokował tu miasto na prawie chełmińskim (odmiana prawa magdeburskiego), ale historycy przypuszczają, że Włocławek mógł uzyskać prawa miejskie znacznie wcześniej. Wtedy po raz pierwszy pojawia się nazwa Leslau. Z historii miasta należy również wymienić pierwszą nazwę miasta Włodzisław, która z czasem została zamieniona na nazwę Włocław. Do połowy XIII wieku funkcjonowały tutaj dwa miasta, "miasto katedralne" i "miasto niemieckie" (ze względu na zamieszkiwanie dość licznej grupy napływowej z Niemiec). Powiązanie miasta z katolicyzmem uformowało jego los na wiele wieków i kierunek jego rozwoju został uzależniony od decyzji biskupów, którzy wkrótce także przejęli na własność "niemieckie miasto". Biskupi włocławscy byli bardzo zamożni, między innymi w XIV wieku wśród ich własności można wymienić wieś Łódź, która w późniejszym okresie rozwinie się jako jedno z największych miast Polski. Włocławek rywalizował gospodarczo z ówczesnym krzyżackim Toruniem. W latach 1308-1332, 1392 i 1431 miasto było pustoszone przez najazdy krzyżackie tak, że w 1339 trzeba było powtórnie lokować miasto na prawie chełmińskim. Podczas barbarzyńskich najazdów Krzyżacy nie oszczędzili Katedry niszcząc ją w 1329 roku. Ostatni najazd Krzyżaków miał miejsce w 1431 roku. Po Pokoju toruńskim w 1466 roku nastąpił najintensywniejszy rozwój miasta. Włocławek był po Gdańsku największym ośrodkiem handlu zbożem w I Rzeczypospolitej[potrzebne źródło]. W 1520 r. powstała tu królewska komora celna przy porcie. W 1569 biskup Stanisław Karnkowski założył we Włocławku seminarium duchowne, które funkcjonuje do dzisiaj. Mieszczanie włocławscy posiadali własną flotyllę wiślaną, obsługującą spław towarów. W 1598 w mieście było 27 spichlerzy. Włocławek już w XVI wieku posiadał drewniane wodociągi, co dobitnie świadczy o zamożności miasta. W 1619 r. wybudowano dla seminarium nowy piętrowy budynek. Miasto zniszczone zostało przez pożar w 1620 roku (po pożarze komorę celną przeniesiono do Nieszawy), a w 1623 roku miała miejsce w nim epidemia. Kres świetności przyniósł potop szwedzki, gdy w 1657 miasto zostało doszczętnie spalone przez Szwedów, a liczba ludności spadła do 1000 osób. W 1708 roku epidemia zabiła kilkuset mieszkańców.

Po II rozbiorze Polski od 1793 do 1807 Włocławek podlegał administracji zaboru pruskiego w ramach tzw. Prus Południowych. Po Kongresie wiedeńskim w 1815 miasto wcielono do Królestwa Kongresowego, a od 1831 było okupowane przez Rosję. W 1816 uruchomiono tu przetwórnię cykorii Ferda Bohma (dziś Rieber Foods Polska), w 1899 roku bracia Cassirerowie otworzyli największą w Polsce Fabrykę Celulozy, która w 1994 roku ogłosiła upadłość (Zakłady Celulozowo-Papiernicze im. Juliana Marchlewskiego we Włocławku, obecnie funkcjonuje na jej terenie kilka firm w tym TOP 2000, Firma W. Lewandowski - Fabryka Papieru we Włocławku). W połowie XIX wieku również została zbudowana fabryka maszyn rolniczych, instrumentów i aparatów fizycznych (dziś WIKA Polska, dawniej Manometry), w mieście funkcjonowało także 14 browarów, huta szkła, cegielnia, tartaki oraz szereg innych przedsiębiorstw. We Włocławku zarejestrowano w tamtym okresie 42 różne rzemiosła skupiające ogromną ilość rzemieślników, w porcie włocławskim przy ulicy Gdańskiej stało w szczytowym okresie do 150 statków. W 1862 miasto uzyskało połączenie kolejowe z innymi ośrodkami miejskimi w Królestwie Polskim. W okresie powstania styczniowego we Włocławku zginął pułkownik Stanisław Bechie z Włoch, który walczył po stronie Polaków. To właśnie jego płaskorzeźba zdobi kościół Santa Croce we Florencji. Na początku XX wieku rozwinął się przemysł fajansowy, ceramiczny, chemiczny, poligraficzny, metalowy i spożywczy. W 1897 roku we Włocławku urodził się Tadeusz Reichstein, biochemik, zdobywca nagrody Nobla.

Okupacja niemiecka w czasie I wojny światowej dokonała wielu zniszczeń w przemyśle. Dnia 16 sierpnia 1920 r. podczas Wojna polsko-bolszewickiej oddziały przednie 4 armii sowieckiej pod dowództwem Gaj-Gaja próbowały sforsować Wisłę w okolicach Włocławka. Wojsko polskie oraz miejscowa ludność broniła miasta w dniach 16-19 sierpnia 1920 r. skutecznie odpierając ataki bolszewików. Ostrzał artyleryjski uszkodził Katedrę i Kościół farny św. Jana. Doszczętnie zniszczono również pałac biskupi.

Po odzyskaniu niepodległości wysadzono cerkiew ustawioną na środku dzisiejszego placu Wolności. W latach 30. powstały w mieście liczne nowe budynki, wśród których był budynek poczty przy ulicy Chopina. W okresie międzywojennym Włocławek był największym miastem województwa Warszawskiego (miasto Warszawa było wydzielone) i 18 miastem pod względem liczby ludności w Polsce bogatej między innymi w takie miasta jak Wilno, Lwów, Grodno, Nowogródek, Stanisławów.

Wojska niemieckie zajęły miasto 13 września. Podczas niemieckiej okupacji (1939-1945) władze nazistowskie używały niemieckiej nazwy miasta niem. Leslau an der Weichsel (która nie była używana podczas niemieckiej okupacji w czasie I wojny światowej – władze niemieckie używały wówczas polskiej nazwy). Administracyjnie miasto zostało włączone do III Rzeszy w granice Wielkopolski zwanej przez władze okupacyjne Krajem Warty. W 1939 r. komendantem miasta został Hans Cramer (w latach 1937-1939 burmistrz Dachau), miasto liczyło wówczas ok. 68 tys. mieszkańców, w tym 77.5% Polaków, 21% Żydów i 1,5% Niemców. Od 24 października 1939 r. rozkazem ówczesnego komendanta (nadburmistrza) wprowadzono po raz pierwszy we Włocławku obowiązek noszenia przez Żydów emblematu żółtej gwiazdy (Judenstern), a od września 1941 r. obowiązek noszenia tego emblematu wprowadzono na pozostałych terenach III Rzeszy. Od pierwszych dni hitlerowcy prowadzili brutalną politykę szykanującą miejscową ludność. W pierwszej kolejności bezwzględnie rozprawili się z polską inteligencją. Dnia 18 października 1939 roku niemiecka Policja aresztowała w powiecie włocławskim 119 nauczycieli, a przez kolejne dwa dni wszystkich księży we Włocławku. W czasie okupacji podczas akcji eliminacji polskiej inteligencji zwanej Intelligenzaktion Niemcy zamordowali 217 włocławskich nauczycieli i 220 księży miejscowej diecezji z biskupem Michałem Kozalą włącznie. Z zagłady szczęśliwie uratował się późniejszy prymas Polski ksiądz Stefan Wyszyński piszący przed wojną bardzo krytycznie o nazizmie. Przewidując szykany biskup Kozala nakazał mu ucieczkę bezpośrednio po wkroczeniu Niemców do miasta. Od kwietnia 1940 roku zaczęto izolować ludność żydowską. Do włocławskiego getta trafiło około 13 tysięcy osób. Jesienią 1940 roku Niemcy zaczęli przygotowywać się do utworzenia Getta przejściowego, z którego kierowali Żydów do obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Wysiedlono sześciuset Polaków z najbiedniejszej dzielnicy miasta - Rakutówka, a umieszczono tam trzy tysiące Żydów. W latach 1939-1941 namiestnik Rzeszy Artur Greiser, uznając Polaków za "element niegodny do włączenia w społeczeństwo niemieckie", zarządził masowe wysiedlenia ludności polskiej z "Kraju Warty". W 1941 r. miasto liczyło ok. 52 tys. mieszkańców, w okresie od 1 grudnia 1939 do 31 grudnia 1943 r. wysiedlono do Generalnego Gubernatorstwa 16 000 mieszkańców miasta: Polaków i Żydów. Na miejsce wysiedlonych w ramach niemieckiej akcji Heim ins Reich "niem. Dom w Rzeszy") przybyła do Włocławka spora grupa niemieckich przesiedleńców z terenów Besarabii (Mołdawia). Niemcy doszczętnie zniszczyli dzielnicę Grzywno zamieszkiwaną przez biedotę, a część mieszkańców zamordowali. Po wojnie jedna trzecia miasta była zniszczona w wyniku działań niemieckich, a dzieła zniszczenia dopełniły wojska radzieckie rabując między innymi cenne maszyny i urządzenia z licznych fabryk w mieście. Holocaust, a później emigracja (skutek powojennego bezprawia, doniesień o pogromach, powstania państwa Izrael oraz antyżydowskich działań władz komunistycznych, szczególnie z lat 1956, 1967 i 1968 r.), sprawiły, że Włocławek utracił około 12 000 swoich obywateli – polskich Żydów, którzy przed wojną byli w mieście znaczącą mniejszością. Dziś identyfikuje się z nimi tylko kilka włocławskich rodzin.

Początki powojennej odbudowy miasta w dużym stopniu opierały się na krzywdzie ludzkiej. Tragedia narodu żydowskiego oraz powojenna zawierucha ułatwiły władzom komunistycznym przejęcie tysięcy mieszkań, setek zakładów produkcyjnych i warsztatów, dziesiątków lokali instytucji społeczno-kulturalnych i religijnych. Kosztem wszystkich przedwojennych właścicieli nieruchomości wprowadzono nowy ład prawny, uniemożliwiający egzekwowanie czynszów z posiadanych nieruchomości, uniemożliwiający wymeldowanie meldowanych przymusowo przez władze obywateli, wymagający od właściciela budynku ubieganie się o urzędową zgodę nawet na możliwość zamieszkania we własnym domu. Dzięki tym posunięciom władza ludowa Włocławka pozyskiwała dzisiejszą Starówkę, którą jednak ze względu na nieefektywność gospodarki planowej nie była w stanie sprawnie zarządzać. Obecnie utrzymywanie przez miasto stu kilkudziesięciu budynków generuje ogromne koszty i powoduje brak możliwości przeprowadzania znaczących remontów. Miasto nie planuje jednak wzorować się na okolicznym Toruniu i odsprzedać deficytowe nieruchomości, zamiast tego od 2006 r. prowadzone są intensywne i jak na razie bezowocne prace nad tzw. "planem rewitalizacji" starówki, który jako pierwszy w Polsce miałby doprowadzić do znaczącego wsparcia rewitalizacji starego miasta przez Unię Europejską. Aby "planowi rewitalizacji" nadać rozmachu, od 2008 r. na łamach lokalnej prasy jako element "planu rewitalizacji" uznaje się także post factum każdą większą inwestycję prywatną w centrum miasta, nawet jeśli została zainicjowana na wiele lat przed powstaniem planu rewitalizacji i przechodziła wieloletnią drogę cierniową miejskiej biurokracji

We Włocławku można obejrzeć:

-Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, gotycka z przełomu XIV i XV w., przebudowana w latach 1891-93 (podwyższenie wież), znajdują się w niej najstarsze witraże w kościele katolickim w Polsce (z 1360 roku), nagrobek zrobiony przez Wita Stwosza, a także liczne inne cenne rzeźby, malowidła.

-Gotycki kościół św. Witalisa z ok. 1330 r., który jest najstarszym zachowanym obiektem ceglanym w mieście.

-Późnogotycki kościół św. Jana Chrzciciela z I poł. XVI w., dawna fara miejska.

-Wyższe seminarium duchowne powstałe w 1569 r.Obecny zespół budynków pochodzi z lat 1843, 1882-1900 (przebudowa) i lat 80. XX wieku w historyzującym stylu z przewagą neogotyku. Biblioteka Seminaryjna pochodzi z 1843 r.

-Kościół i klasztor oo. Franciszkanów reformatów pw. Wszystkich świętych, Pl. Wolności. Zespół klasztorny powstał w latach 1639-1644.

-Pałac biskupi, zbudowany na miejscu średniowiecznego zamku, przebudowany w latach 1720-38 i 1925.

-Dawna kanonia, ul. Gdańska, zbudowana została w 1649 r. Jest to jeden z najstarszych świeckich obiektów zachowanych w mieście. Mieści się tam Muzeum Biskupa Michała Kozala oraz Izba Pamięci Prymasa Stefana Wyszyńskiego.

-Prałatówka, pl. Kopernika, budynek wybudowany został w 1801 r. Obecnie znajduje się w nim Muzeum Diecezjalne.

-Czarny Spichrz, budynek wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w., usytuowany przy rogu ul. Wyszyńskiego i ul. Piwnej.

-Zespół kościoła ewangelicko-augsburskiego, przy ul. Brzeskiej, wybudowany w 1884 r.

-Pałac Mühsama, ul Kościuszki.

-Szkoła handlowa przy ul. Mickiewicza, obecnie Liceum Ziemi Kujawskiej.

-Muzeum Ziemi Kujawsko-Dobrzyńskiej przy ul. Słowackiego.

-Dawna kaplica cmentarna przebudowana na Cerkiew św. Mikołaja.

-Kościół św. Stanisława zbudowany w dwudziestoleciu międzywojennym.

-Browar Bojańczyka.

-Zespół budynków sądowych przy ul. Okrzei.

-Kościół Ewangelicko-Augsburski przy ul. Brzeskiej.

-Budynek Rieber Foods Polska przy Wyszyńskiego.

-Stary szpital miejski św. Antoniego przy ul. Szpitalnej.

-Dawna siedziba straży ogniowej przy ul. Żabiej 8.

-Liczne kamienice na śródmieściu.

-Stary młyn przy ul. Okrzei.

-dawne zespoły fabryczne i ich pozostałości (między innymi przy ul. Kilińskiego, Związków Zawodowych, Łęgskiej, Kilińskiego w lasach w Michelinie – pozostałości niemieckiej fabryki z czasów II Wojny Światowej.

Wiele zabytków nie doczekało obecnych czasów, wśród nich można między innymi wymienić: zamek biskupi, katedrę romańską, ratusz na Starym Rynku, kościół św. Stanisława położony nieopodal zamku książęcego, klasztor cystersów i kościół św. Gotarda na Zawiślu, kościół św. Jerzego przy ul. Jurskiej (nieistniejąca), kościół św. Wojciecha przy ul. Brzeskiej, synagogi przy ul. Żabiej 14 i Królewieckiej 17, cerkiew na Placu Wolności, pałacyk na ulicy Chopina, dworzec kolejowy, zabytkowe fabryki, średniowieczne stare miasto, koszary wojskowe przy ul. Żytniej. W roku 2008 wykaz obiektów zabytkowych we Włocławku zawierał 574 obiekty. Wykaz nie obejmuje listy wszystkich zabytków, a tym samym nie są one chronione przez miejskiego konserwatora zabytków.